De man en zijn magische machine 

's-HEERENBROEK - Het komt niet vaak voor dat je als theaterbezoeker in een totaal andere wereld stapt. Toneel is - hoe experimenteel ook - toch vaak een kopie van de werkelijkheid. De SUUS-productie rond de Zwolse kunstenaar Jaap Kater in de voormalige zuivelfabriek in 's Heerenbroek, is buitengewoon verrassend en vervreemdend.

 

door Marion Groenewoud

 

We belanden in een grote machine waarin vijf wezens hun weg zoeken. Er is een God op een verhoging. Met zijn gladde gezicht, strak in het pak, lijkt hij op Ad Melkert. Deze Alwetende grijpt nauwelijks in,
schudt zijn hoofd, dommelt wat en biedt zo nu en dan een luisterend oor. Er is een keurige burgerman die slaapt, naar kantoor gaat en in zijn vrije tijd experimenteert met een machine, die het menselijk brein nabootst. Met behulp van caviahaar weet hij zelfs nieuw leven op te wekken. Of is het Toeval? Of toch God die dit veroorzaakt?

De moeder is een dementerende vrouw - ontroerend sober gespeeld door Meta Westhoek - die leeft in kortstondige herinneringen. Zij poetst en veegt, alsof ze het stof van haar geheugen wil bannen. Hier tussendoor trippelen een lastige vraatzuchtige Muis en een betweterige oplettende Vlieg. Twee sterke personages vertolkt door Vincent Gietema en Searske Woudstra. Waar gaat dit eigenlijk over? Het is allemaal tot op de letter te verklaren. De theatermakers hebben dan ook een uitgebreide toelichting aan het publiek verschaft.

Maar deze voorstelling waarin de overweldigende decorstukken van Jaap Kater centraal staan, is vooral een intensieve belevenis. De spelers lijken geen enkele moeite te hebben met deze ongewone setting. Regisseur Pim Trooster heeft hen alle poespas ontnomen. Geen gebaar of stembuiging te veel. Alles klopt in deze magische wereld. De diepzinnige maar functionele teksten zijn ontsproten uit het fantasievolle brein van Jaap Kater en samengesteld door Hella Wolschrijn en Bert de Haar. Het is pure poëzie en filosofie met flarden Kopland, Faverey, Bloem maar ook Plato en bijbelteksten uit Genesis en Job. Als dan ook nog een engelachtige deus-ex-machina neerdaalt, is de betovering compleet.

De bijdehante Vlieg ziet het allemaal nuchter: 'Kunnen we wat orde in deze chaos brengen…' Met J.C. Bloem stelt zij terecht vast: 'Het is tussen twee stiltes even luid geweest.'

 

Gepubliceerd in De Stentor op 5 oktober 2005

 

S T I C H T I N G   S U U S   M A A K T   B E E L D E N D E   K U N S T   U I T G A N G S P U N T   V A N   T H E A T E R

De zoektocht van beeldend kunstenaar Jaap Kater

's-HEERENBROEK - Het gebouw van de coöperatieve zuivelfabriek in ’s-Heerenbroek had vroeger een nuchtere Hollandse bestemming. Wie nu het pand betreedt stapt in een totaal andere werkelijkheid. In de hal van de fabriek staan de verschillende installaties van beeldend kunstenaar Jaap Kater, die samen zijn denkmachine vormen. Al vijftien jaar is Kater bezig delen van die machine te bouwen. Het is werk dat verhalen oproept en vraagt om een theatervertaling. De Stichting Suus ging de uitdaging aan en maakte een voorstelling die het werk van Kater een andere ingang geeft. Tot half oktober is de voorstelling, ‘Er zit een man op de rand van zijn bed’ op tien avonden te zien.

 

door Agnes van Brussel

 

Misschien moet je het niet willen begrijpen. ‘Waarom moet je er zo nodig een betekenis aan geven?’vraagt Jaap Kater zich af. Al maanden werkt hij aan een opstelling van zijn installaties in de melkfabriek. Voor een deel zijn het bestaande installaties die hij nu uitbouwt en met elkaar verbindt. Het zijn constructies van staal en ijzer waar van alles in hangt. Nu nog in balans, maar dat is eenvoudig te verstoren. Op verschillende plekken zijn lampen, gemonteerd, gefilterd door doorzichtige kappen. Er zijn onderdelen die aan antennes of schotels doen denken. Er is een bed in een stellage met een paar degelijke schoenen erbij. Boven het bed bevindt zich een propeller en op de hoogste plek staat een stoel en een soort muziekstandaard waar straks in de theatervoorstelling God zal plaatsnemen. Op een zuil staat een buste. ‘Dat is Icarus op latere leeftijd’ vertelt Kater. Er zijn voorwerpen die opvallen: de afdruk van een voet, een afgietsel van een voet, een verbouwde stofzuiger, twee boeken, een braadkip en wat vogelvoer. Het is niet helemaal duidelijk wat het werk is van Kater en wat de theatrale toevoeging. In de ruimte wordt gerepeteerd door zes toneelspelers en een regisseur. Ze hebben het niet eenvoudig. Het decor is nog voortdurend aan verandering onderhevig. Ondanks het verzoek om de opstelling nu niet meer te wijzigen, lijkt Kater niet te stuiten. Hij is nog voortdurend op zoek, zoals hij dat eigenlijk al vijftien jaar doet.

 

‘Afkoppen’

Ooit was Kater technisch tekenaar en die techniek werd later beeldhouwkunst, omdat er naar zijn zeggen, taal bij kwam. De techniek werd een soort poëzie, ‘woorden die in verschillende volgorde verschillende betekenissen kunnen krijgen’. Kater(1951) was al wat ouder toen hij in 1988 afstudeerde aan de Kunstacademie in Kampen. Met veel warmte praat hij over die tijd en de academie waar hij eindelijk de ruimte kreeg, hem niets werd opgedrongen en waar hij onder zijn docenten vrienden maakte. De denkmachine is in feite Katers hoofd, vertelt hij. Het denken zet hij om in woorden en de woorden worden omgezet in objecten en installaties. Kater schept veel plezier in het denken en creëert een ‘zelfvertelling vol zelfbedrog’. De naakte werkelijkheid is voor Kater soms angstaanjagend en deprimerend, maar zelfbedrog maakt het leven draaglijk.

 

Wie straks het melkfabriektheater bezoekt moet eerst even ‘afkoppen’ aan Katers afkopmachine bij de ingang. Het is niets vervaarlijks maar symbolisch voor een ritueel om je open te stellen voor zijn kunst. Kinderen onder de zestien hebben dat niet nodig en mogen zo naar binnen. Dat onbevangene en pure van de jeugd speelt ook een katalyserende rol in de voorstelling. De man op de rand van zijn bed in de voorstelling is een moderne alchemist die via ingewikkelde processen iets levends wil creëren. God kijkt geamuseerd toe en is soms wat bezorgd als zijn eigen schepping zelf iets lijkt te kunnen scheppen.

Het is een glimp van het verhaal dat Bert de Haar en Hella Wolschrijn hebben gedistilleerd uit de notities, ideeën en het werk van Jaap Kater. Zij maakten een script waarin zes (amateur)toneelspelers een rol vervullen. Pim Trooster doet de regie. Voor Stichting Suus is het een spannend experiment. Suus heeft weliswaar als doel om theaterproducties te maken in nauwe samenwerking met andere kunstdisciplines.

 

Toch is het niet gewoon voor Suus om beeldend werk (en niet taal) als uitgangspunt te nemen. De spanning die dit oproept is in de voorbereiding merkbaar. Het is juist ook die spanning die het experiment een bijzondere aantrekkingskracht geeft. De toeschouwer zal na het betreden van oude melkfabriek ongetwijfeld in de ban raken van de denkwereld van Jaap Kater.

 

Er zit een man op de rand van zijn bed, een theatrale performance rond het beeldend werk van Jaap Kater op 3,  4, 6, 7, 8, 10, 11, 13, 14, 15 oktober in de operatieve melkfabriek in ’s-Heerenbroek.